موسسه گنجینه سرزمین پارس

به نقل قول از فارسنامه ناصری تالیف حاج میرزا حسن حسینی فسایی، در دوره قاجاریه هم چنان

رسم حیدری خانه و نعمتی خانه در محلات شیراز ادامه داشت. این رسم که از دوره صفویه در همه شهرهای ایران رواج داشت. در شهر شیراز نیز از یازده محله شهر غیر از محله کلیمی­ها که خارج از جامعه مسلمانان شیراز بودند ده محله باقی مانده را پنج محله حیدری خانه بود که عبارت بودند از محله اسحق بیگ، محله بازار مرغ، محله بالا کفت، محله درب شاهزاده (در شازده) و محله میدان شاه و پنج محله نعمتی خانه نیز شامل محلات درب مسجد، سرباغ، سردزک، سنگ سیاه و لب آب می شد .

این رسم نعمتی خانه وحیدر ی خانه تا اواسط دوره قاجاریه نیز در محلات شیراز بر قرار بوده و هر ساله میان مردم در محلات حیدری خانه و نعمتی خانه چندین بار جنگ و نزاع می­شدند و تنها محله دور از این درگیری­های مرسوم محله کلیمی­ها بود که بی­طرف بوده و به واسطه داشتن دین و آیین متفاوت در جنگ و جدال میان نعمتی­ها و حیدری­ها نقشی نداشتند.

وضع و کیفیت محلات یازده گانه شیراز در اواخر دوره قاجاریه و حتی در زمان حکومت پهلوی اول نیز تغییر چندانی نیافت و مرزها و حدود جغرافیایی این محلات که از دوران کریم خان زند رایج بود همچنان دست نخورده به حیات خود ادامه دادند.

از سال 1300 شمسی به بعد شهر شیراز به سمت غرب توسعه یافت و با اولین خیابان کشی در سال 1310 شمسی و شکل­گیری محله­های نوساز و جدید در بخش غربی شهر شیراز اگر چه این توسعه فیزیکی محدوده شیراز را گسترش داده بود لیکن هنوز هم در این زمان عمده جمعیت شهر شیراز در همان بافت قدیم ساکن بودند. تنها تغییر انجام گرفته تا سال 1320 شمسی عبور دو خیابان سراسری بنام کریم خان زند و خیابان لطفعلی خان زند از میان این محلات 11 گانه بوده است. که برای تسهیل در امور و ارتباطات شهری صورت گرفت و به  تدریج خیابان­های متعددی در حاشیه و اطراف بافت قدیم ساخته شد.

ورود وسایل نقلیه و امکانات و تجهیزات جدید شهری و شکل گیری ساختمان ها، ادارات گوناگون در کنار مجموعه زندیه چهره بافت قدیم را در نیمه شمالی شهر به ویژه در محلات درب شاهزاده و میدان شاه و بالا کفت و اسحق بیگ دستخوش تغییر و تحولاتی چند نمود. این تغییرات از سال 1320شمسی به بعد هم ادامه داشت و همچنان باعث شکل گیری خیابان های کوتاه و کم عرض و عبور آنهااز برخی محلات بافت قدیم شهر گردیدکه به دنبال آن تغیراتی را در چهره وبافت اقتصادی واجتماعی شهر بر جای گذاشت وبه تدریج بخشی از فعالیت های اقتصادی از بازار های اصلی شهر به ویژه بازار وکیل به واحد های تجاری مختلف به پاساز ها و مغازه های پیرامون خیابان های بافت قدیم انتقال یافت. از مهمترین تغییرات صورت گرفته در دوران اخیر احداث زیرگذر زند در مجاورت مجموعه زندیه و توسعه حرم مطهر احمد ابن موسی بوده که در تغییر چهره بافت قدیم شهربسیار موثر بوده است.

منابع و ماخذ

• فارسنامه ابن بلخی..................

• حاج میرزا حسن حسینی فسایی، فارسنامه ناصری.

• تاریخ بافت قدیم شیراز، کرامت الله افسر (1374) نشر انجمن آثار مفاخر فرهنگی، چاپ دوم.

• شهر سازی و بافت اصلی شهر شیراز، دکتر محمدرضا بذرگر(1383) انتشارات کوشامهر.

تاریخچه وسوابق محلات بافت قدیم شیراز

در بین منابع ومتون تاریخی دوران گذشته برای اولین بارابن بلخی جغرافی دان نامی که فارسنامه

خود را درقرن ششم نگاشته است در بخشی از این کتاب برای نخستین بار از محله کوچکی در شرق مسجد جامع عتیق (مسجد جمعه)نام می برد که به آن محله قاضی معروف بوده است.دراین محله حمام بسیار قدیمی وجود داشته که آن نیز به حمام قاضی معروف بوده است. وی ضمن یاد آوری از اقدامات نیکوی این قاضی القضات وقت فارس به نام احمد ابن سلیمان فرازی این محله رابه نام وی منسوب می دارد.

اما در متون تاریخی برای اولین بار از محلات گوناگون شهر شیرازدر دوره اتابکان نام برده شده است .چنانچه آمده در سال614(ه.ق ) در زمان حکومت اتابک سعد ابن زنگی ،وی درتجدید بنای شهر شیرازاقدام نموده وحصاری مستحکم بر گرداگرد شهر بر افراشت.

حمد الله مستوفی مولف کتاب نزهه القلوب که اواخر دوره اتابکان را درک کرده و این کتاب را درسال 740 (ه . ق ) به اتمام رسانده است تعداد محلات شیراز را در آن دوره بدون ذکر نام هفده محله یادآوری نموده است.البته می توان اسامی این محلات هفده گانه را از کتاب هایی که در همان دوره زمانی تالیف شده همانند شیراز نامه که مولف آن ابو العباس احمد ابن ابی الخیر زر کوب شیرازی بوده بدست آورد.

شیراز در دوره بعد ازاتابکان نیز همچنان دارای محلات گوناگون بوده است چنانچه در دوره آل مطفز و آل اینجو وحتی تا اواخر دوره تیموری دارای 19 محله بوده است چنانچه در کتاب فارس نامه ناصری تالیف حاج میرزا حسن حسینی فسایی آمده است که شهر شیراز تا آخرعهد تیموری وحتی در دوره صفوی 12دروازه و19 محله داشته است که نام آنهادر کتب ومتون تاریخی تکرار شده است.وی در این کتا ب چنین نوشته است

(در دوره  صفویه محله بندی مبنای تقسیمات شهری بود ، هر محله برای خود  کلو  یاکلانتر داشت که نقش ریش سفید وبزرگ محله رادر حل اختلاف ساکنان بازی می کرد کلانتران عمدتا از اعیان وثروتمندان محله انتخاب می شدند .هر محله برای خودمسجد وتکیه خاصی داشت واهالی سایر محله ها نمی توانستند بدان راه یابند)